Endometrioza to przewlekła choroba ginekologiczna, która dotyka około 10–15% kobiet w wieku rozrodczym, a w grupie kobiet z niepłodnością ten odsetek wzrasta nawet do 30–50%. Choroba polega na obecności komórek endometrium (błony śluzowej macicy) poza jej jamą – najczęściej w obrębie miednicy mniejszej, na jajnikach, otrzewnej, jajowodach, a w cięższych przypadkach – w pęcherzu moczowym, jelitach, przeponie, a nawet w płucach.
Epidemiologia i opóźnienie diagnostyczne
Mimo tak dużej częstości występowania endometriozy u kobiet, od momentu pojawienia się pierwszych objawów endometriozy do postawienia właściwej diagnozy mijają przeciętnie 7–10 lat. Endometrioza to jedno z największych wyzwań klinicznych i systemowych w opiece nad kobietami. Przyczyną jest zarówno zróżnicowany obraz kliniczny choroby, jak i społeczne tabu wokół tematów bólu menstruacyjnego czy niepłodności.
W Polsce – jak wskazują organizacje pacjenckie – brakuje wyspecjalizowanych ośrodków leczenia endometriozy, a świadomość choroby wśród lekarzy podstawowej opieki zdrowotnej, a nawet wśród niektórych ginekologów, wciąż bywa niewystarczająca.
Objawy kliniczne endometriozy
Endometrioza ma charakter przewlekły i zapalny, a jej objawy mogą znacznie obniżać jakość życia kobiet. Do najczęstszych objawów należą:
– silne bóle menstruacyjne (dysmenorrhoea), niepoddające się standardowemu leczeniu przeciwbólowemu,
– bóle podczas stosunku płciowego (dyspareunia),
– przewlekłe bóle miednicy,
– bóle owulacyjne,
– bolesne oddawanie moczu lub stolca (w zależności od lokalizacji ognisk endometrialnych),
– objawy ze strony przewodu pokarmowego, przypominające zespół jelita drażliwego (IBS),
– niepłodność lub trudności z zajściem w ciążę.
Patogeneza i czynniki ryzyka
Mechanizm powstawania endometriozy nie jest do końca poznany. Najbardziej akceptowaną hipotezą jest tzw. menstruacja wsteczna (teoria Sampsona), czyli cofanie się krwi miesiączkowej przez jajowody do jamy otrzewnej. Jednak inne czynniki, takie jak predyspozycje genetyczne, zaburzenia immunologiczne czy ekspozycja na estrogeny, również odgrywają istotną rolę. Obecnie coraz częściej mówi się o endometriozie jako chorobie ogólnoustrojowej z komponentą autoimmunologiczną i neurozapalną.
Diagnostyka endometriozy
Diagnostyka endometriozy jest wieloetapowa i wymaga dużego doświadczenia klinicznego. Kluczowe elementy to:
– wywiad i badanie fizykalne – zwłaszcza w kierunku bólu cyklicznego i objawów ze strony układu moczowo-płciowego i pokarmowego.
– USG transwaginalne (TVUS) – podstawowe narzędzie do wykrywania torbieli endometrialnych (tzw. endometrioma) i nacieków głębokiej endometriozy.
– rezonans magnetyczny (MRI) – szczególnie przy podejrzeniu ognisk głębokiej endometriozy lub w przypadku lokalizacji w jelitach i pęcherzu.
– laparoskopia – złoty standard diagnostyczny i terapeutyczny. Pozwala na bezpośrednią ocenę ognisk endometriozy i ich usunięcie. Może być połączona z biopsją do potwierdzenia histopatologicznego.
Leczenie endometriozy
Leczenie endometriozy powinno być zindywidualizowane i dostosowane do wieku pacjentki, nasilenia objawów, planów prokreacyjnych oraz lokalizacji zmian. Wyróżniamy:
Leczenie farmakologiczne
– Hormonalne – najczęściej preparaty z grupy progestagenów, złożone doustne środki antykoncepcyjne, analoga GnRH (np. leuprorelina), antagonisty GnRH (np. elagoliks). Celem jest wyciszenie cyklu hormonalnego i zmniejszenie aktywności ognisk endometrialnych.
– Przeciwbólowe i przeciwzapalne – leki z grupy NLPZ, np. ibuprofen, ketoprofen.
Leczenie chirurgiczne
– Stosowane zwłaszcza w przypadkach głębokiej endometriozy, torbieli jajnika, niedrożności jelit, trudności z zajściem w ciążę.
– Celem jest usunięcie wszystkich widocznych zmian przy maksymalnym zachowaniu płodności.
Leczenie wspomagające
– Fizjoterapia uroginekologiczna, techniki rozluźniające mięśnie dna miednicy.
– Wsparcie psychologiczne – istotne ze względu na przewlekły ból i możliwe obniżenie nastroju.
– Dieta i styl życia – dieta przeciwzapalna, ograniczenie stresu, aktywność fizyczna.
Endometrioza a niepłodność
Endometrioza jest jedną z najczęstszych przyczyn niepłodności żeńskiej. Zaburza funkcję jajników, powoduje zrosty w miednicy mniejszej, zmienia środowisko immunologiczne i hormonalne. W leczeniu niepłodności u kobiet z endometriozą stosuje się zarówno techniki chirurgiczne, jak i wspomagane rozrodu, takie jak inseminacja czy zapłodnienie pozaustrojowe (IVF).
Wyzwania systemowe i rekomendacje
W Polsce brakuje narodowych wytycznych leczenia endometriozy oraz kompleksowych ośrodków wielodyscyplinarnych, które obejmowałyby opiekę ginekologiczną, chirurgiczną, psychologiczną i dietetyczną. Potrzebna jest edukacja lekarzy POZ, wprowadzenie przesiewowej diagnostyki dla kobiet z silnym bólem miesiączkowym oraz stworzenie rejestru pacjentek z endometriozą. Coraz więcej organizacji pacjenckich, jak Fundacja Pokonać Endometriozę, nagłaśnia potrzebę zmian legislacyjnych i wprowadzenia choroby do listy schorzeń przewlekłych.
Endometrioza to choroba wielowymiarowa, która wymaga interdyscyplinarnego podejścia. Wcześnie postawiona diagnoza i odpowiednio dobrane leczenie mogą znacznie poprawić jakość życia pacjentek oraz ich szanse na macierzyństwo. Edukacja społeczna, przełamywanie tabu oraz rozwój wyspecjalizowanych centrów to konieczne kroki w kierunku poprawy sytuacji kobiet zmagających się z tą chorobą.
Potrzebny rozwój dedykowanego poradnictwa i darmowa antykoncepcję do 25 r.ż.
